મહારાષ્ટ્ર સરકારની સૂચનાઓ અને બોમ્બે હાઈકોર્ટના આદેશને અનુસરીને, બૃહન્મુંબઈ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન (BMC)એ દાદર કબૂતરખાનામાં કબૂતરોને ખોરાક આપવા પર સત્તાવાર રીતે પ્રતિબંધ મૂક્યો છે. BMC એ 2 ઓગસ્ટના રોજ દાદર કબૂતરખાના સામે કાર્યવાહી કરી અને તેને મોટા પ્લાસ્ટિક તાડપત્રીથી ઢાંકી દીધી.
ગંભીર આરોગ્ય જોખમોને કારણે આ પ્રતિબંધ લાગુ કરવામાં આવ્યો છે, કારણ કે કબૂતરોની ચરક (મળ) શ્વસન રોગો અને ચેપનું કારણ બની શકે છે, ખાસ કરીને ગીચ શહેરી વિસ્તારોમાં. BMCએ બોમ્બે હાઈકોર્ટના આદેશનો અમલ કરીને, દાદર કબૂતરખાનામાં બાંધવામાં આવેલા ગેરકાયદેસર બાંધકામોને તોડી પાડ્યા અને કબૂતરોને ખવરાવવા માટે રાખવામાં આવેલા અનાજને જપ્ત કરી લીધો.
કબૂતરોને ખોરાક આપવા પર પ્રતિબંધ અમલમાં આવ્યા પછી, BMCએ દાદર કબૂતરખાનામાં 100થી વધુ લોકોને દંડ ફટકાર્યો છે. બોમ્બે હાઈકોર્ટે BMCને પ્રતિબંધનું ઉલ્લંઘન કરીને કબૂતરોને દાણાં ખવરાવનારાઓ સામે FIR અને ફોજદારી ફરિયાદો નોંધાવવાની સત્તા આપી છે, જેમાં જો કોઈ વ્યક્તિ વારંવાર આદેશનું ઉલ્લંઘન કરે તો ધરપકડ થવાની શક્યતા પણ શામેલ છે.
આ કાર્યવાહીમાં મુંબઈ પોલીસનો પણ BMCને ટેકો મળ્યો છે અને લોકો કબૂતરોને ખવડાવે છે તે સ્થળો પર નજર રાખવા માટે CCTV કેમેરા લગાવવામાં આવ્યા છે. સ્થાનિક લોકો કબૂતરોને ખવડાવવા પાછળ સાંસ્કૃતિક અને ધાર્મિક આધારોનો ઉલ્લેખ કરીને BMCની કાર્યવાહીનો વિરોધ કરી રહ્યા છે. જોકે, BMC કહે છે કે તે હાઈકોર્ટના આદેશ પર જાહેર આરોગ્ય અને સ્વચ્છતાને પ્રાથમિકતા આપી રહી છે.
દાદરના રહેવાસી નિલેશ ત્રેવડિયાએ જણાવ્યું હતું કે, BMCએ આવા પ્રતિબંધના પરિણામો પર પણ ધ્યાન આપવું જોઈએ. આ પ્રતિબંધ દાદર સહિત મુંબઈના તમામ મુખ્ય કબૂતરખાનાઓને લાગુ પડે છે અને હાઈકોર્ટે BMCને તેનો કડક અમલ કરવાનો નિર્દેશ આપ્યો છે. પ્રતિબંધનું ઉલ્લંઘન કરનારાઓ સામે કાનૂની કાર્યવાહી કરવામાં આવી રહી છે. મુંબઈમાં 51 કબૂતરખાના છે, જેમાં દાદર કબૂતરખાના જેવા પ્રતિષ્ઠિત સ્થળોનો પણ સમાવેશ થાય છે.
મુંબઈમાં કબૂતરોને ખવડાવવા પર પ્રતિબંધ પછી ઉભી થયેલી પરિસ્થિતિને ધ્યાનમાં રાખીને, મહારાષ્ટ્રના કેબિનેટ મંત્રી મંગલ પ્રભાત લોઢાએ મુંબઈના મ્યુનિસિપલ કમિશનરને પત્ર લખીને વિનંતી કરી છે કે, પક્ષી પ્રેમીઓ, જૈન સાધુઓ અને નાગરિકો દ્વારા વ્યક્ત કરાયેલી લાગણીઓને ધ્યાનમાં લેવામાં આવે. બોમ્બે હાઈકોર્ટના નિર્ણયનું સન્માન કરીને, તેમણે BMCને વચલો માર્ગ શોધવા વિનંતી કરી છે.
મુંબઈમાં લોકો દ્વારા કબૂતરોને ખવડાવવું એ સદીઓ જૂની પ્રથા છે, જે ઘણી વખત વિવાદોનું કારણ પણ બની છે. ભારતીય સંસ્કૃતિમાં, કબૂતરોને ખવડાવવું એ એક પુણ્ય કાર્ય માનવામાં આવે છે અને એવું માનવામાં આવે છે કે, તે પૂર્વજોના આશીર્વાદ મેળવે છે. એવું કહેવાય છે કે કબૂતરોને ખવડાવવાથી મૃત પૂર્વજોની આત્માને સંતોષ મળે છે અને તેમને પિતૃ-પીડાથી મુક્તિ મળે છે. કબૂતરોને ખવડાવવાને શુભ માનવામાં આવે છે, ખાસ કરીને અમાવાસ્યાના દિવસે.
કેટલીક સંસ્કૃતિઓમાં એવું પણ માનવામાં આવે છે કે, કબૂતરોને ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક વચ્ચે સંદેશવાહક તરીકે જોવામાં આવે છે, અને તેમને ખવડાવવાથી આધ્યાત્મિક ઊર્જાનું સંચાર થાય છે અને દેવતાઓ સાથે વધુ સારો સંબંધ સ્થાપિત થાય છે. જૈન ધર્મમાં, કબૂતરોને ખવડાવવા એ જીવદયા અથવા જીવંત પ્રાણીઓ પ્રત્યે કરુણાનું એક સ્વરૂપ છે, જે જૈન પરંપરાના મુખ્ય સિદ્ધાંતોમાંનું એક છે. જૈન મંદિરો અને ટ્રસ્ટો કબૂતર ઘરો ચલાવે છે. જૈન અનુયાયીઓ નિયમિતપણે કબૂતરોને ખવડાવવા માટે આ સ્થળોની મુલાકાત લે છે. દાદર કબૂતર ઘર પણ એક જૈન મંદિર દ્વારા સ્થાપિત કરવામાં આવ્યું હતું.
મુંબઈમાં ગુજરાતી અને જૈન વેપારીઓની મોટી સંખ્યાને કારણે, આખા શહેરમાં કબૂતરોના ઘરો જોવા મળે છે. મુંબઈમાં કબૂતરો મોટી સંખ્યામાં જોવા મળે છે. એડવર્ડ હેમિલ્ટન એટકેન, 1909ના તેમના પુસ્તક 'ધ કોમન બર્ડ્સ ઓફ બોમ્બે'માં, શહેરમાં કબૂતરોની મોટી વસ્તીના કારણો પર વિગતવાર વર્ણન કરતા લખે છે, 'તેઓ બે બાબતોથી મુંબઈ તરફ આકર્ષાય છે: તેમના માટે રહેવા માટે ઇમારતોનો અભાવ નથી, અને તેમની પાસે ખોરાકનો અભાવ નથી, જે હિન્દુ અનાજ વેપારીઓની ઉદારતાને કારણે છે.' 1944માં, બોમ્બે મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશને દાદરના એક જૈન મંદિરને પત્ર લખીને પક્ષીઓના ખોરાક માટે ટ્રાફિક આઇલેન્ડ બનાવવાની પરવાનગી માંગી હતી. જૈન મંદિર દ્વારા મોકલવામાં આવેલા પત્રના જવાબમાં આ પત્ર બહાર પાડવામાં આવ્યો હતો, જેમાં મંદિરની નજીક આવતા અને કાર દ્વારા કચડી નાખવાના જોખમમાં રહેલા કબૂતરોને બચાવવા માટે એક ઘેરો બનાવવાની પરવાનગી માંગવામાં આવી હતી.
ટ્રાફિક આઇલેન્ડ એ રસ્તા પરનો ઉંચો અથવા ચિહ્નિત વિસ્તાર છે, જેનો ઉપયોગ ટ્રાફિકનું નિયમન કરવા, રાહદારીઓ માટે સલામત જગ્યા પૂરી પાડવા અને અકસ્માતો ઘટાડવા માટે થાય છે. વાહનોની અવરજવરને નિયંત્રિત કરવા અને રાહદારીઓને રસ્તો ક્રોસ કરવા માટે સલામત સ્થળ પૂરું પાડવા માટે આવા બાંધકામો ચોકઠા પર અથવા રસ્તાઓની વચ્ચે બનાવવામાં આવે છે.
તે સમયના મુંબઈમાં કબૂતરોને ખોરાક આપવાની વાત વ્યાપકપણે સ્વીકારવામાં આવતી હતી. પરંતુ 90ના દાયકાના મધ્યમાં જ્યારે તબીબી અભ્યાસોએ કબૂતરોના મળને શ્વસન રોગો સાથે જોડ્યા ત્યારે ચિંતાઓ ઉભી થવા લાગી. આ પછી, મુંબઈમાં કબૂતરોને ખોરાક આપવાની ફરિયાદો વધવા લાગી, મોટી સંખ્યામાં કબૂતરોને કારણે નાગરિકો શ્વસન સમસ્યાઓની ફરિયાદ કરવા લાગ્યા.
2013માં, 30 જૂને ગ્રાન્ટ રોડ પર એક કબૂતરખાના પાસે અચાનક એક કબૂતર સામે આવી જતા BMCના એક એન્જિનિયરનું મોટરસાયકલ પરથી પડી જવાથી મૃત્યુ થયું હતું. આ ઘટના પછી, સ્થાનિક કાઉન્સિલરે દાણાં વેચનારાઓને રસ્તા પરથી દૂર કર્યા હતા. બે દિવસ પછી, તત્કાલીન BMC કાયદા સમિતિના અધ્યક્ષ મકરંદ નાર્વેકરે કબૂતરખાનાઓને ઓછી ભીડવાળા વિસ્તારોમાં ખસેડવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો. જોકે, આ દરખાસ્ત પર ક્યારેય કોઈ નક્કર કાર્યવાહી કરવામાં આવી ન હતી. 2014થી, શહેરમાં ઘણા કબૂતરખાનાઓ દૂર કરવામાં આવ્યા છે અને કબૂતરોને ખવડાવતા પકડાયેલા લોકોને BMC દ્વારા દંડ કરવામાં આવ્યો છે.
3 જુલાઈ, 2025ના રોજ મહારાષ્ટ્ર વિધાનસભા પરિષદના સત્ર દરમિયાન, મંત્રી ઉદય સામંત (શિવસેના નેતા)એ કબૂતરના મળ અને પીંછાથી શ્વસન રોગોના જોખમનો ઉલ્લેખ કરીને મુંબઈમાં 51 કબૂતરખાનાઓને તાત્કાલિક બંધ કરવાની જાહેરાત કરી હતી. આ જાહેરાત પછી, BMCએ કબૂતરખાનાઓ પર શહેરવ્યાપી કાર્યવાહી શરૂ કરી, કબૂતરોને ખવડાવતા લોકો પર દંડ લાદ્યો અને તેમને કબૂતરખાના બંધ કરી દીધા.
આ વર્ષે 15 જુલાઈના રોજ, બોમ્બે હાઈકોર્ટે દિવસમાં બે વાર કબૂતરોને ખોરાક આપવાની મંજૂરી આપતો વચગાળાનો આદેશ પસાર કરવાનો ઇનકાર કર્યો હતો, અને કહ્યું હતું કે માનવ અને પ્રાણીઓના અધિકારો વચ્ચે સંતુલન હોવું જોઈએ. જોકે, હાઈકોર્ટે નિર્દેશ આપ્યો હતો કે આગળના આદેશો સુધી કોઈ પણ જૂના કબૂતરખાના તોડી ન નાખવામાં આવે. જસ્ટિસ ગિરીશ S. કુલકર્ણી અને જસ્ટિસ આરિફ S. ડોક્ટરની ડિવિઝન બેન્ચ પ્રાણી અધિકાર કાર્યકરો પલ્લવી સચિન પાટિલ, સ્નેહા દીપક વિસારિયા અને સવિતા મહાજન દ્વારા દાખલ કરાયેલી રિટ અરજી પર સુનાવણી કરી રહી હતી જેમાં BMCને કબૂતરખાના તોડી પાડવાથી રોકવા અને નાગરિકોને કબૂતરોને ખોરાક આપતા અટકાવવાની માંગ કરવામાં આવી હતી.
31 જુલાઈના રોજ, બોમ્બે હાઈકોર્ટે BMCને દાદર (પશ્ચિમ) અને અન્ય કબૂતરખાનાઓમાં ગેરકાયદેસર રીતે અને નિયમોનું ઉલ્લંઘન કરનારાઓ સામે FIR દાખલ કરવાનો નિર્દેશ આપ્યો હતો, પ્રતિબંધ હોવા છતાં. આદેશને અનુસરીને, BMCએ આખરે મુંબઈના સૌથી પ્રતિષ્ઠિત કબૂતરખાના બંધ કરી દીધા અને તેને ગ્રે તાડપત્રીની જાડી ચાદરથી ઢાંકી દીધા.
15.jpg)
